فلسفه احکام از دیدگاه حضرت فاطمه(س) (۱)(پرسش و پاسخ)
پرسش:
حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه معروف خود، چه فلسفه‌هایی را برای احکام نورانی اسلام بیان فرموده‌اند؟!
پاسخ:
در خطبه فدکیه در شماره‌های گذشته فلسفه احکامی چون: 1- نماز 2- زکات 3- روزه 4- حج 5- عدالت 6- اطاعت از امامت 7- جهاد 8- صبر 9- تشریع امر به معروف بیان شد.در اینجا به احکام دیگر می‌پردازیم.
10- احسان به والدین سپر خشم خدا است
«و بر الوالدین وقایه من السخط» خداوند متعال فرمانبرداری و اطاعت از پدر و مادر را سبب ایمنی از غضب و خشم خویش قرار داد. (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 16، ص 210)
اطاعت و فرمانبرداری از والدین را «برّ» می‌گویند، چنانکه در مدح یحیی ابن زکریا خداوند می‌فرماید: «و برّاً بوالدیه» یحیی نسبت به پدر و مادر خود فرمانبردار بود.(مریم- 14) امام سجاد(ع) در دعای 24 صحیفه سجادیه از ذات اقدس الهی چنین درخواست می‌کند: «بارالها! مرا آن‌چنان قرار ده که از والدینم مانند پادشاه ستمکار بترسم و در عین حال مانند مادر بر آن دو مهربان باشم، و اطاعت مرا از آنان آن‌چنان قرار بده که از خواب بر چشمان خواب‌آلوده لذیذتر و از شربت آبی بر تشنه‌کام گواراتر باشد، تا خواسته آنان را برخواسته خود و رضای آنان را بر رضای خود مقدم دارم و نیکی آنان را بزرگ شمارم، اگرچه اندک باشد و نیکی خود را قلیل بنمایانم اگرچه بزرگ باشد.»
11- صله‌رحم باعث تکثیر نسل می‌شود
«و صله الارحام منماهًْ للعدد» خداوند متعال پیوند با خویشاوندان را سبب تکثیر نسل قرار داد.(همان) مراد از «رحم» کسی است که در عرف آن را خویشاوند حساب نمایند، خواه محرم باشد یا نه و لازم نیست که خویشاوند نزدیک باشد، زیرا در جایی که شرعا عنوان معین نشده، مرجع عرف است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «خود را از غضب خدای متعال که همدیگر را در کارهای مهم به او سوگند می‌دهید نگهداری نموده و نیز از گسستن و قطع از ارحام خودداری کنید.» (نساء- 1) پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «صله‌رحم را با خویشان خود به جا آورید هرچند با سلام کردن باشد.» (تحف‌العقول، ص 57)
12- قصاص برای جلوگیری از خون‌ریزی است
«القصاص حقنا من الدم» خدای متعال قصاص را برای جلوگیری از خون‌ریزی مقرر فرمود.(همان) قصاص از قوه عاقله فرمان می‌گیرد نه از قوه غضبیه، و عقل برای استقرار نظم و امنیت در جامعه و برطرف ساختن شرایط هرج و مرج اجتماع و حفظ احترام جان افراد و... حکم قصاص را صادر می‌نماید. برخلاف خیانت و جنایت که از قوه غضبیه فرمان می‌گیرد و برای فرو نشاندن آتش خشم و غضب عمل می‌کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «در قصاص برای صاحبان خرد حیات مخصوصی است.» (بقره- 179) لذا اسلام بنابر حکمت و مصالح اجتماعی قصاص را تشریع نموده و برای نیل به هدف عالی انسانیت برای اولیای دم باب عفو و بخشش را هم باز گذاشته، از طرفی قصاص را حقی غیرقابل گذشت قرار داده، از طرف دیگر اولیای دم را میان یکی از این سه حق مخیر کرده است:
1- حق قصاص 2- صلح کردن به دیه 3- عفو بدون خون‌بها
13- وفای به نذر زمینه مغفرت الهی است
«والوفاء بالنذر تعریضا للمغفره» خدای متعال، وفا به نذر را زمینه‌ای برای مغفرت خود قرار داد.(همان)
نذر عبارت است از کار ثوابی که شخص مکلف برعهده خود واجب می‌سازد. مانند اینکه بگوید: برای خدا بر ذمه من مثلا دو رکعت نماز مستحبی بخوانم یا فلان عمل خیری را انجام دهم در صورت شفای بیماری، در سوره انسان آیه 7 خداوند می‌فرماید: «ویوفون بالنذر» که به اتفاق مفسرین مراد امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) می‌باشد که به نذر خود وفا می‌کنند. این آیه در مقام مدح است و دلیل بر این است که وفای به نذر باید جایگاه و موقعیت والایی داشته باشد تا خدای متعال اولیای خود را به آن عمل تمجید و تجلیل نماید.
بنابراین نذر پیمانی است که شخص میان خود و خدا می‌بندد و استقامت در پیمان و اجرای آن علاوه بر مدح عقلی، شرعا نیز ممدوح است و زمینه مغفرت و غفران الهی را به ارمغان می‌آورد.
(ادامه دارد)